Żako

Żako, papuga popielata, papuga szara (Psittacus erithacus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny papugowatych (Psittacidae). Klasyfikacja taksonomiczna jest sporna, zależnie od ujęcia, żako uznaje się za jeden gatunek z trzema podgatunkami lub za dwa odrębne gatunki. Zamieszkują środkową Afrykę oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą. Zagrożone wyginięciem.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 na podstawie holotypu z Ghany. Klasyfikacja jest sporna. W klasyfikacji ptaków przyjętej przez BirdLife International P. e. timneh jest podnoszony do rangi odrębnego gatunku Psittacus timneh; w 2014 roku także Międzynarodowy Kongres Ornitologiczny zdecydował o podniesieniu P. e. timneh do rangi odrębnego gatunku, wyróżnia dwa podgatunki: nominatywny oraz P. t. princeps. Autorzy Handbook of the Birds of the World uznają P. e. erithacus i P. e. princeps za jeden gatunek, za to P. e. timneh za odrębny – P. timneh. Badania genetyczne wskazują obecność dwóch niezależnych od siebie lądowych linii rozwojowych, które rozdzieliły się do 2,4 mln lat temu, a populacja wyspowa – z Wyspy Książęcej – również składa się z przedstawicieli dwóch linii rozwojowych, które ewoluowały w allopatryczności. Linia z Wyspy Książęcej o największej liczbie współczesnych przedstawicieli ewoluowała w osobności przez około 1,4 mln lat. Jej reprezentanci bliżej spokrewnieni są z przedstawicielami P. e. timneh, niż z P. e. erithacus. Druga z linii rozwojowych na Wyspie Książęcej składa się z ptaków podgatunku nominatywnego, które niedawno skolonizowały wyspę.

Morfologia

Upierzenie ogółem szarawe. Sterówki jaskrawoczerwone lub kasztanowe (u P. e. timneh). Ponadto u ptaków z podgatunku P. e. timneh górna połowa górnej szczęki jest szaroróżowa, a nie czarniawa. Długość ciała ok. 28–39 cm; 402–490 g.

Podgatunki i zasięg występowania

Występowanie zależnie od podgatunku (kolejność taksonów według IOC:

• żako większa (P. e. erithacus) Linnaeus, 1758 – południowo-wschodnie Wybrzeże Kości Słoniowej na wschód po zachodnią Kenię i północno-zachodnią Tanzanię, dalej na południe po południową i centralno-południową Demokratyczna Republikę Konga i Prowincję Kabinda (północna Angola), do tego Bioko i Wyspa Świętego Tomasza (prawdopodobnie introdukowane)
• żako mniejsza (P. e. timneh) (Fraser, 1844) – od Sierra Leone po Wybrzeże Kości Słoniowej, izolowana populacja zamieszkuje Gwineę Bissau
• P. e. princeps Alexander, 1909 – Wyspa Książęca

Zdziczałe ptaki podgatunku nominatywnego występują w wielu afrykańskich miastach.

Ekologia i zachowanie

Przeważnie żako zamieszkują gęste lasy. Spotykane są również na skrajach lasów, w przecinkach, lasach galeriowych, namorzynach, obszarach upraw i ogrodach, nie ma jednak pewności, czy są to samodzielnie się podtrzymujące populacje. Żako odnotowywano do 2200 m n.p.m. Zaobserwowano związek między występowaniem żako i palm Elaeis. Pożywieniem tych papug są nasiona i owoce. Żerują w grupach liczących do 30 osobników. Przynajmniej w zachodniej części Afryki w porze suchej podejmują sezonowe wędrówki z najsuchszych części swojego zasięgu.

Lęgi

Gniazdo ulokowane jest w szczelinie drzewa, od 10 do 30 m nad ziemią. Przeważnie gniazdują samotnie, niekiedy tworzą luźne kolonie. Samica składa 2–5 jaj i sama je wysiaduje przez 21–30 dni. Młode opuszczają gniazdo po około 80 dniach życia. W niewoli żako dożywają około 45 lat. Według danych z 1998 dzikie żako odchowywały wówczas średnio 0,4 pisklęcia na gniazdo.

Status i zagrożenia

Według IUCN żako ma status zagrożonej wyginięciem (EN). Status zaktualizowano w grudniu 2016, uprzednio w 2012 i 2013 otrzymała rangę narażonego (VU, Vulnerable). Zagrożeniem dla gatunku jest odłów żako celem sprzedania ich jako zwierzęta domowe. Żako to jedne z popularniejszych zwierząt domowych w Europie, USA i na Bliskim Wschodzie, co zawdzięczają swojej zdolności do naśladowania ludzkiej mowy i innych dźwięków. Popyt na dzikie ptaki zwiększył się (dane z 2006 roku) także w Chinach. Od 1982 do 2001 próbowano sprzedać ponad 1,3 miliona złapanych w naturze żako. Szacunkowo śmiertelność ptaków od złapania do momentu sprzedaży wynosi od 30 do 66%. Inne zagrożenia dla gatunku to utrata środowiska, odłów na sprzedaż wewnątrz krajów i polowanie na żako celem pozyskania mięsa lub części ciała oraz piór używanych jako dekoracja lub w magicznych rytuałach. W 2016 najwięcej legalnie sprzedanych żako pochodziło z centralnej Afryki.